გამარჯვება სიძულვილის დამარცხებიდან იწყება
თუ გვინდა რუსული იმპერიალიზმის დამარცხება, ნუ შევიძულებთ რუსებს (რადგან საერთოდ არცერთი ერის სიძულვილი არაა ნორმალური მოვლენა) და უფრო მეტად გვიყვარდეს საქართველო-ერთმანეთი. თუკი ადამიანები ვართ და არა ცხოველები, ასეც მოვიქცევით და ყველაფერი გამოგვივა. სიძულვილმა დიდი ძალა შეიძლება მოგვცეს, მაგრამ ეს საკმარისი არ იყოს (მით უმეტეს, რომ სიძულვილში და სიძულვილით ჩვენზე უფრო მრავალრიცხოვან მტერს ვერ ვაჯობებთ). მხოლოდ სიყვარული იძლევა გამარჯვებისთვის სამყოფ ძალას.
არაერთხელ შემხვედრია თქმა: “მძულს”, “მძაგს” და ვფიქრობ, რომ ასეთი ადამიანები უკვე დამარცხებულები არიან. მძულვარებით დამარცხებული ადამიანისგან შექმნილი ღირებული კი ისტორიას არ ახსოვს და ასე მით უმეტეს ვერ მოვერევით რუსეთის იმპერიალიზმს, რადგან ასწლეულებია უკვე, რაც რუსეთის იმპერია თავადაა დაფუძნებული სიძულვილსა და არასრულფასოვნების კომპლექსზე. ესაა ქვეყანა, რომელიც საკუთარ ხალხს არ ახარებს და შენ გაგახარებს? ამიტომ, ის, რაც შენზე მეტი აქვს, იმაში და იმით დარწმუნებული ვარ, რომ ვერ ვაჯობებთ ამ ძველი ყაიდის ბოლო იმპერიას. ასევე მიმაჩნია რუსეთის წყალობით „გამარჯვებულ“ აფსუებთან დაკავშირებით, რომლებიც ერთი მხრივ, ყოველ 27-29 სექტემბერს გულზე მჯიღს იცემენ და ზეიმობენ „გამარჯვებას“, ხოლო მეორე მხრივ, თითქოს ქართველები დავმარცხდით რუსეთ-საქართველოს ომის ამ ნაწილში. მაშინ, როდესაც ჩვენ აფსუა თანამოქალაქეებს დღემდე ჩვენდამი სიძულვილს უღვივებენ და არცთუ იშვიათ შემთხვევაში, შიშთან ერთად მათ ნაწილს ვძულვართ კიდეც, ქართველების მნიშვნელოვან ნაწილს, მიუხედავად იმისა, თუ რაც დაგვმართეს, მაინც არ სძულს აფსუები, რისი არაერთი გასაოცარი მაგალითი მაქვს ნანახი. დღემდე ჩვენ უფრო ვართ მზად მორიგებაზე, ვიდრე აფსუები და ეს ნამდვილად არაა გამოწვეული ოდენ იმით, თითქოს ჩვენ დევნილები ვართ და მხოლოდ დაბრუნების გამო გვქონდეს მსგავსი დამოკიდებულება. არა. და ამის შემდეგ, თვალნათლივ ჩანს, თუ ვინაა მართლა გამარჯვებული: ისინი, ვინც თავს „გამარჯვებულად“ თვლიან და ამდენი წლის შემდეგაც ვძულვართ, თუ ისინი, ვინც ამდენი ტკივილი გადავიტანეთ, მაინც დიდსულოვანნი ვართ და მაინც არ ვხურდავდებით სიძულვილზე?
რაც შეეხება ილიას, ვაჟას, რობაქიძეს, დიდოსტატს, დიახ, მათ არსად უწერიათ რუსეთის სიყვარულზე, მაგრამ ვერც თქვენ მაჩვენებთ ერთ წინადადებასაც კი, სადაც რუსეთზე, თუ რუსებზე სიძულვილს აფრქვევენ ფურცლებზე. სამაგიეროდ, ის მკაცრი მხილება, რომელსაც უხვად ვაწყდებით ამ ბუმბერაზი მამულიშვილების შემოქმედებაში, სიძულვილით კი არა, სიმართლის, საკუთარი სამშობლოსა და ზოგადად, ადამიანისადმი კიდევ უფრო დიდი, ქმედითი სიყვარულითაა ნაწარმოები. ამიტომაც იყო, რომ არ იყვნენ ნეგატიური ემოციისაგან დაბრმავებულები, რადგან მშვენივრად იცოდნენ, რომ ასე შორს ვერ წავიდოდნენ, ვერც რამე ღირებულს შექმნიდნენ და ვერც ეროვნულ საქმეს გაამარჯვებინებდნენ, რომელიც როცა ჯანსაღ საფუძვლებზე დგას, საკაცობრიო სიკეთესაც ემსახურება (ვაჟა-ფშაველას ეროვნულობისა და კოსმოპოლიტიზმის აღქმის შესაბამისად). სიძულვილის მაგივრად ჯანსაღი რაციონალიზმით იყვნენ აღჭურვილები, რაც ხელს უწყობდათ იმაში, რომ სამხილებელთან ერთად თუ რამ კარგი იყო, ისიც დაენახათ და ისიც საკუთარი სამშობლოს საკეთილდღეოდ გამოეყენებინათ. ასეთი იყო ილიას დამოკიდებულება ჩერნიშევსკისადმი, კოწიას დამოკიდებულება ტოლსტოისადმი, რობაქიძეს საერთოდ ორივე ცოლი რუსი ჰყავდა.
ახლა უფრო აქეთ გადმოვინაცვლოთ: ზვიად გამსახურდიასა და მერაბ კოსტავასაც არსად უწერიათ რუსეთის სიყვარულის შესახებ, მაგრამ ასევე ვერ მაჩვენებთ ერთ წინადადებასაც კი, სადაც რუსეთისა და რუსების სიძულვილის შესახებ საუბრობენ. ვერც ოფიციალურ დოკუმენტებში და ვერც შემოქმედებით, თუ პირად წერილებში. რუსეთის იმპერიის მიერ სისხლგამშრალი საქართველოს პირველი პრეზიდენტი, სუკის ლეფორტოვოს ციხეში წერს ტოლსტოიზე უკვდავ ესსეს “უდაბნოსა და უდაბნოს შორის”. რუსეთის გულაგებმოვლილი და შვილმკვდარი (თუ შვილმოკლული) მერაბ კოსტავა წერს წინასწარმეტყველურ ლექსს “ტანჯვათა ტიტანი” და გეორგიევსკის ტრაქტატის შესახებ მისი ესსე “გზა ჭეშმარიტებისაკენ” უდიდესი მხილებაა რუსეთის იმპერიალიზმის, მაგრამ სიძულვილის ნასახსაც ვერ იპოვით აქ, მხოლოდ კრისტალური კეთილგონიერებით გადმოცემული, გაანალიზებული და გადახარშული ისტორიული ტრაგიზმია განხილული და იქვე გამოსავალიც ნაპოვნი აქვს, რადგან სიძულვილით ნამდვილად შეუძლებელია იმ სიმაღლეებს მიაღწიო, რომლიდანაც თავიანთი სიცოცხლის განმავლობაში მოახერხეს მათ რუსული იმპერიალიზმის დამარცხება საქართველოში. სიძულვილით შეიძლება ბევრი შეძლო, მაგრამ ისტორიული გამარჯვებებისთვის იგი ვერა და ვერ იქნება საკმარისი და მეტიც, დესტრუქციული და ხელისშემშლელიცაა.
ამას წინათ კვლევაზე ვმუშაობდი. პოლიტიკური აზროვნების ტრადიციაში ერთ დაჯგუფებას (მართა ნუსბაუმს, ჰანა არენდტს) მიაჩნია, რომ ემოციებს, გინდაც დადებითნი იყვნენ ისინი, ადგილი არ აქვთ პოლიტიკაშიო, რადგან ისეთ გრძნობასაც კი, როგორიც სიყვარულია, დამანგრეველი შედეგები მოაქვსო. მეორე დაჯგუფება (მარტინ ლუთერ კინგი, ჯეიმზ ბოლდვინი) კი ამბობს, რომ პოლიტიკაში არაფერი ესაქმება უარყოფით ემოციებს (მათ შორის, სიძულვილს), თორემ დადებითი გრძნობები არათუ აუცილებელია, არამედ ავსებს, აძლიერებს პოლიტიკასო და ამის გარეშე არათუ გამარჯვების მიღწევაა შეუძლებელი, არამედ კაცობრიობას საერთოდ გაქრობა ემუქრებაო. დრომ აჩვენა (და გადამწყვეტ მომენტში ყოველთვის აჩვენებს), რომ ისინი მართლები იყვნენ და არიან.
სიძულვილია ადვილი, თორემ რასაც ვწერ, იმის გათავისება და განხორციელება უფრო ჭირს. და რომ ჭირს, მიტომაა, ჩაკეტილ წრეში ვტრიალებთ და ვერც შიგნით მოვრეულვართ “მეხუთე კოლონით” გამოხატულ რუსეთის იმპერიალიზმს და ვერც ჩვენი სამშობლოს ფარგლებს გარედან წამოსულ აგრესიას ვამარცხებთ. უფრო რთული ისაა, რაც მეტ პასუხისმგებლობას და ხელების მეტად დაკაპიწებას მოითხოვს, რათა უფრო ეფექტურად ვიმოქმედოთ. გაუთავებელი წუწუნი და მზარდი სიძულვილი კი კომფორტული ალიბია მაშინ, როცა მუდამ სხვას გავყურებთ, რომ ჩვენი საკეთებელი ჩვენ მაგივრად ქნას. არცთუ ცოტა მინახავს ისეთებიც, რომლებიც გარედან სიყვარულით ფუთავენ საკუთარ შინაგან დამყაყებას და ამ დროს, სხვა არაფერს არ წარმოადგენენ, თუ არა უგზო-უკვლო ბოღმით გამოვსებულ ფუტურო კარიკატურებს. ეს კი იმ გროტესკულ რეალობას გვაძლევს, რომელიც ჩვენ სამშობლოში სუფევს და რასაც ემსგავსება ჩვენი ერი, თუ სახელმწიფო.
ჩემი დაკვირვება მაძლევს საფუძველს, რომ ქართველი არ აკეთებს თავის გასაკეთებელს და ეს მხოლოდ რუსეთის იმპერიის ბრალი ნამდვილად არაა. იმის მაგივრად, რომ ჩვენ ქვეყანას გავამარჯვებინოთ, საკუთარი სამშობლოდანაა გაქცეული ქართველი, ან ვინც არა, იმასაც გაქცევისკენ უჭირავს თვალი. ანუ პრობლემისგან გაქცევა უფრო გვეადვილება, ვიდრე სირთულისადმი თვალების მამაცურად გასწორება, გაერთიანება და ერთობლივად ჩვენი სამშობლოს ყოველდღიურ გამარჯვებაზე მოღვაწეობა. მეტიც: რუსეთის სახადი იმიტომ ვერ მოვიხადეთ, რომ ჩვენი საკეთებელი მხოლოდ ღმერთს შევატოვეთ, რომელიც ჩვენ მაგივრადაც ახორციელებს ჩვენ საქმეს და თავად კი, უპასუხისმგებლოები, იქით დიდად არც ვეხმარებით. თუ კარგად დავაკვირდებით, რატომ ჭირს ამდენი ხანი ქართველი მამულიშვილების გაერთიანება და ერთობლივი მოქმედება საერთო სიკეთის ყოველდღიური შექმნა-გამრავლების საქმეში? მარტო იმიტომ, რომ სხვა ცუდია და ჩვენ კარგი? მიტომ, რომ რაგვარადაც არ უნდა იყოს გარედან შეფუთული, სინამდვილეში სიძულვილს, კონფლიქტურობას, პატივმოყვარეობას, დაცემას და კიდევ ბევრ სხვა რამეს უფრო მეტად და უფრო ადვილად ვაძლევთ გზას ჩვენში, ვიდრე საპირისპირო, აღმავალი მიმართულებით განვითარებას. და ეს მხოლოდ მოღალატეებისა და მანქურთების მომრავლებით არ აიხსნება. არამედ ისინი სწორედ მიტომ მომრავლდნენ, რომ ჩვენ მოვისუსტებთ სიყვარულში. და თუ ჩვენში სიძულვილს დავამარცხებინებთ კეთილგონივრულ პრაგმატულობას, ჩავთვალოთ, რომ რუსეთის იმპერიალიზმს თავისი მიზნისთვის საქართველოშიც მიუღწევია და ამაში ჩვენი პასუხისმგებლობაც დიდია.
ქრისტეს რომის იმპერიაზე მზე და მთვარე არ ამოსდიოდა, მაგრამ სახარებაში ვერსად შევხვდებით ერთ წინადადებასაც კი, სადაც იგი რომისა და რომაელებისადმი სიძულვილზე გვესაუბრება. მას სიყვარული მხოლოდ ებრაელებისათვის არ უქადაგია (ამას იუდაიზმიც მშვენივრად ახერხებდა), არამედ მთელ კაცობრიობას გაუზიარა ის, რაც თვითონ იყო. არადა, სწორედ ამიტომ ვერ იცნო ყოვლის დამბადებელი სიყვარული საკუთარმა ერმა და ჯვარს აცვა ადამიანებს შორის განხორციელებული მაცხოვარი ღმერთი. რატომ? იმიტომ, რომ ებრაელი ხალხი სინამდვილეში საკუთარი ერისადმიც კი სიყვარულის შეზღუდული გაგებით მოქმედებდა. დავუშვათ, დღეს რომ ქრისტე მოსულიყო საქართველოში, რას იტყოდა, როგორ მოიქცეოდა? დარწმუნებული ვარ, დაგმობდა რუსულ იმპერიალიზმს და ამავე დროს, იმაშიც დარწმუნებული ვარ, რომ არ იტყოდა, ვინმე, ან რამე გძულდესო. და ამისთვის შეიძლება კიდევ ერთხელ ეცვათ ჯვარს. რატომ? იმიტომ, რომ ისეთი სიმართლე, რომელიც ყველანაირი მხარისთვის მწარე სიმართლეს წარმოადგენს, ხშირად კაცუნების სიპატარავეს ააშკარავებს და ამას კი ძნელად პატიობენ. სწორედ ამიტომ იყო, რომ წინასწარმეტყველებს ქვას ესროდნენ, რადგან ისინი იმას ამბობდნენ, რაც აუცილებელი იყო და არა იმას, რაც ვინმეს, ან რომელიმე მხარეს ესიამოვნებოდა/აწყობდა. საკმაოდ კარგად ვაცნობიერებ, რომ ჩემი ნათქვამი არც რუსეთის მაქებრებს შეიძლება მოეწონოთ და არც რუსეთის მაძაგებლებს. იმასაც, საქმე საქმეზე რომ მივიდეს, სწორედ ასეთ პოზიციას ესვრიან ტყვიას, თორემ რუსეთის ქებასა, თუ ძაგებაში ისეა დაოსტატებული ხალხი, საკმაოდ შემოსავლიან საქმიანობად აქვთ გადაქცეული ერთიც და მეორეც.
სიყვარული ვერ იქნება ის, როცა შენი გიყვარს და სხვა გძულს. ვერც ის, როცა სხვა გიყვარს და საკუთარს ვერ იტან. სულ მცირე, შენი უნდა გიყვარდეს და სხვა არ უნდა გძულდეს. აქედან იწყება პიროვნებად ქცევა, პიროვნებათა შეხვედრა და შესაბამისად, პიროვნების, ერისა და კაცობრიობის ხსნაც.
პიროვნული განვითარების მხრივ ჩვენ დასავლურ ცივილიზაციას ვეკუთვნით, მაგრამ ევროპელებისაგან იმით განვსხვავდებით, რომ როცა ისინი რაციონალური ინდივიდუალისტები არიან (ამასაც აქვს თავისი დადებითი და უარყოფითი მხარე), ჩვენ ვართ ემოციური ინდივიდუალისტები (რასაც ასევე გააჩნია თავისი pro et contra). გრძნობის გარეშე გონება სასტიკი ხდება მაშინ, როცა უგონო ემოციებსაც არანაკლებ დამანგრეველი შედეგები მოაქვს. არადა, ჯერ კიდევ დელფოს მისტერიებმა ასწავლეს კაცობრიობას, რომ ზომიერებაა საუკეთესო გზა.
თუ პიროვნებები ვართ და არა კაცუნები, ყველას გვევალება, რომ თეთრზე თეთრი ვთქვათ და შავზე-შავი. ეს იმასაც ნიშნავს, რომ როცა რუსის არსიძულვილზე ვსაუბრობ, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სიმართლეზე სიმართლე ავღნიშნოთ, თავისი სახელი ვუწოდოთ და არა პირიქით. იგი კონფორმისტულ მანიპულაციებში არ უნდა გადავცვალოთ. ზოგადად, ადამიანი უნდა გვიყვარდეს, რა ეროვნებისაც არ უნდა იყოს იგი. უსამართლობა კი ყოველთვის უნდა ვამხილოთ, რადგან ამის გარეშე ჩვენი ქრისტიანობაც და სიყვარულიც სხვა არაფერი იქნება, თუ არა ფარისევლობა.
რუსეთის იმპერია აუცილებლად უნდა დაინგრეს და დაინგრევა კიდეც. ეს გარდაუვალია და მხოლოდ დროის საკითხია და ეს პროცესი დღეს უფრო ახლოა, ვიდრე მანამდე. ამის გარეშე პლანეტა ვევრ გათავისუფლდება თავის ტკივილისაგან.
ბოროტებას სიძულვილით ვერ დავამარცხებთ, რადგან ეშმაკზე უფრო დიდი ეშმაკები ვერასოდეს ვიქნებით. სამაგიეროდ, სიმართლისა და მოყვასის სიყვარულით მოვახერხებთ, ასეთმა მცირე ერმაც კი შევძლოთ ატომური იმპერიის დამარცხების საქმეში საკუთარი წილის შეტანა, რაც ჩვენ ქვეყანაში შეძლებისდაგვარად გაგვიკეთებია კიდეც და ერთად რომ მოვინდომებთ, კიდევ შევძლებთ. ანუ სიძულვილით მოქმედებასა და სიმართლის სიყვარულით მოქმედებას შორის უფსკრულია და უდიდესი სხვაობაა. ერთი უარყოფითი, რეაქციული პრაქტიკაა, მეორე კი დადებითი, კონსტრუქციული გზასავალი. სიძულვილის ველზე და მძულვარების გამანადგურებელი თამაშის წესებით ჩვენ ყოველთვის თავიდანვე განწირულები ვიქნებით დასამარცხებლად. ასეთი ციცქნა ერი ვერანაირად ვერ გამოვაღწევდით ამდენი ათასწლეულის ისტორიულ გრიგალებს, სიძულვილისათვის რომ მიგვენიჭებინა უპირატესობა ურიცხვ მტერთან ბრძოლაში; არამედ, სწორედ მიტომ ვიპოვეთ უამრავი სირთულის დაძლევის გასაოცარი ძალა, რომ იმას ვიცავდით, რაც გვიყვარდა და ყველა გადამწყვეტ მომენტში მუდამ ვირჩევდით განვითარებასა და ისტორიის მართალ მხარეს დგომას.
შესაბამისად, რუსებს კი არ უნდა შევაყვაროთ თავი, არამედ იმაში უნდა დავიხარჯოთ, რომ მართალი საქმე ერთი და ორი კაცის საკეთებელი არ გახდეს მხოლოდ; რომ ოდენ თითო-ოროლას არ შევატოვოთ მთელი საზოგადოების საზიდი ტვირთის ტარება, არამედ რასაც ვამბობთ სწორს, ერთად შევასხათ ხორცი და ისე ვიმოქმედოთ, რომ ჩვენც წაგვადგეს და რუსეთისთვისაც იყოს ნამდვილად სასარგებლო – ეს კი იმისათვის, რომ თვითონაც მოისვენონ და ჩვენც მოგვასვენონ.
მართვა და ბატონობა
ძალაუფლების იძულებითი გამოყენების მოდელი ოქროს ურდოს პოლიტიკური სისტემის მემკვიდრეობაა, რომელიც ივანე ჯავახიშვილის “ქართველი ერის ისტორია”-ში განხილული ჩვენი სამართლის ძეგლებიდან გამომდინარე მაღალი სამოქალაქო ცნობიერებისათვის არასოდეს ყოფილა ორგანული. მიუხედავად იმისა, რომ სულ თავდაცვისათვის გაწეულ ბრძოლებში ვიყავით, უშუალოდ სამხედრო ქმედებების პერიოდის გარდა, მაინც სამოქალაქო ცნობიერების მატარებელი ხალხის პროფილი ჩანს ჩვენ ისტორიაში.
1991-1993 წლების სამხედრო-კრიმინალური გადატრიალებისა და რუსეთ-საქართველოს ხანგრძლივი ომის ამ ერთ-ერთი ეტაპის შედეგად ჩვენი ხალხის სამოქალაქო მენტალიტეტი დაკნინებულია, რასაც ხელოვნური ძალისხმევის (როგორც ქვეყნის შიგნიდან, ასევე გარედან მომდინარე) აშკარა კვალი ამჩნევია. ამიტომ, პუტჩიც კი გვერდზე რომ გადავდოთ, ქვეყნის სათავეში მოსკუპებულ იმ მოდელს, რომელსაც ნეოკომუნისტური ნომენკლატურა ატარებს, არსობრივად არაფერი კავშირი არ აქვს ლეგიტიმურობასთან. და იგი საკმაოდ აქტიურად ვლინდება ჩვენ ყოველდღიურობაში უკვე 28 წელია. მანამდე კი საბჭოთა პერიოდი იყო და ის ხანა ამის კიდევ უფრო ცხადი გამოვლინებაა.
ამ მხრივ, დავიმოწმებ თომას ჰობსის “ლევიათანსა” და იმანუილ კანტის ნაშრომს, “მარადიული მშვიდობისათვის”. ორივე ნაწარმოები ფუნდამენტურია თანამედროვე პოლიტიკურ ფილოსოფიაში, რამაც ბოლო რამდენიმე საუკუნეში ეპოქები და კონკრეტული ისტორიული პრეცედენტები შექმნა. ორივე მოაზროვნე პირდაპირ უსვამს ხაზს განსხვავებას მართვასა და ბატონობას შორის.
ქვეყნის სათავეში ნებისმიერი ძალა (ეს ერთი პიროვნება-ტირანი იქნება, თუ გარკვეული ჯგუფი), რომელიც თვითმპყრობელური და ავტოკრატული, დესპოტური მეთოდებით მოიპოვებს, ინარჩუნებს და ახორციელებს ძალაუფლებას, ბატონობას ახორციელებს და პოლიტიკური აზროვნების თანახმად, მას მართვა ვერ დაერქმის. ჰობსის მიხედვით, ბატონობის ორი სახე არსებობს, პატერნალური და დესპოტური. არც კანტი და არც ჰობსი არ თვლის რომელიმე მათგანს მართვად, რადგან იძულებითია და ვერ წარმოშობს ნამდვილ პოლიტიკურ სახელმწიფოს. ეს არის forma imperii და მასში უმთავრესია შეძენა, დასაკუთრება, ძალადობა, გავლენის სფეროების გაფართოება, რაც წარსულის ტყვეთა ხვედრია. ეს კი უმწიფარი ადამიანის, მასის, სახელმწიფოსთვისაა დამახასიათებელი.
რაც შეეხება მართვას, იგი მუდამ ნებაყოფლობითი შეთანხმების საფუძველზე იქმნება, რაც ერთადერთი ლიბოა პოლიტიკური საზოგადოებისა და ზოგადად, პოლიტიკის. კანტი მას forma regiminis უწოდებს, რაც საერთო შეთანხმებას, დაწესებას ემყარება. ამ შემთხვევაში მთავარია ცოდნა, სიბრძნე და არა კუნთების თამაში. გაცნობიერებული და ერთობლივი მოქმედებისას მცოდნე, ბრძნული მმართველობა იმაზე უფრო დიდი ძალაა, ვიდრე თუნდაც მატერიალურ-ტექნიკურად წინ წასული ნებისმიერი დესპოტური სახელმწიფო.
აქ მოყვანილ ორ განსხვავებაში აშკარაა, თუ რა საფუძვლიანი დიფერენციაციაა დასავლურ ცნობიერებაზე დამყარებულ პოლიტიკურ სისტემებსა და ოქროს ურდოს მენტალურ მემკვიდრეობაში.
პოლიტიკური რეალიზმის ანაბანა
პოლიტიკური რეალიზმის ანაბანა, რომელიც ჯერ კიდევ ჰანს მორგენთაუს მიერ 1948 წელს გამოცემულ წიგნშია (“პოლიტიკა ქვეყნებს შორის: ბრძოლა ძალაუფლებისა და მშვიდობისათვის”) ჩამოყალიბებული, სადაც ერთმანეთისგან მკაფიოდაა განსხვავებული პოლიტიკური ძალაუფლება და იძულება.
ფიზიკური ძალის, იძულების გამოყენება არ ნიშნავს პოლიტიკური ძალაუფლების განხორციელებას. მართალია, ფიზიკური იძულების მუქარა პოლიტიკის ორგანული ელემენტია, მაგრამ მისი უშუალო გამოყენება ნიშნავს პოლიტიკურ ძალაუფლებაზე უარის თქმას, სამხედრო ან ფსევდოსამხედრო ძალის სასარგებლოდ.
შესაბამისად, პოლიტიკური ძალაუფლება აქვს იმას, ვინც ლეგიტიმურად განასახიერებს, იცავს და ახორციელებს ხალხისა და სახელმწიფოს ინტერესებს. სხვა ყველა შემთხვევაში, სახეზეა დელეგიტიმაციის წინაპირობები.
1991-1993 წლების სამხედრო-კრიმინალური გადატრიალებიდან მოყოლებული საქართველოში ნეოკომუნისტურ ნომენკლატურას (ჯერ “მოქკავშირი”, შემდეგ ამ უკანასკნელის “ნაციონალური” და “ქართული ოცნების” ვარიაციები) ლეგიტიმაცია არ გააჩნია, რაც არაერთხელ დამტკიცებულა მისი ქმედებებიდან გამომდინარე.
J. Habermas – “La nuova oscurità: crisi dello stato sociale ed esaurimento delle utopie”
Recensione
Alla fine del XX secolo nella cultura politico-sociale delle società occidentali siamo arrivati alla crisi dello stato sociale ed all’esaurimento dell’utopia di una società basata sul lavoro – questa è il tema principale di Jurgen Habermas, nel suo sopranominato saggio. Famoso filosofo e sociologo tedesco ci mostra un quadro generale e le ragioni di tale processo ed allo stesso tempo tenta di dare le vie di uscita da questa impasse.
Dopo l’età moderna, quando le utopie stanno diventando più tangibili nella vita della società ed il senso biblico del paradiso riceve carattere mondano, si creano gli schemi ed i tipi di esistenza, con cui quest’epoca si distingue da tutte le precedenti. Il grande centro di riferimento dell’uomo scompare; prima nei sistemi filosofici e dopo nella sfera politica ed economica. Lo spirito del tempo diventa sempre più decentralizzato ed amorfo – si pone la fine al concetto universalistico degli illuministi.
Le forme di sviluppo dello stato e del individuo si cambiano. Dallo stato nazionale si arriva allo stato sociale. Però anche tale processo s’avvicina al suo termine, cade in crisi e sembra di trasformarsi in qualcosa di nuovo, non ancora ben definito. In questo caso l’opera di Habermas sembra un tentativo di trovare la via di uscita dall’oscurità, quale rende difficile prevedere chiaramente le prospettive del futuro. Per questo lui si rivolge ed utilizza le risorse del periodo già ben conosciuto al pensatore tedesco – in questo suo saggio è ancora circoscritto dallo spazio temporale della civiltà capitalistica, nonostante che sta vedendo bene la transizione tra due epoche.
Si può dire, che il discorso porta carattere riformatorio. Mostrandoci il limite ed uniformità del programma dello stato sociale, scopo della quale era mantenere il controllo sul potere economico nell’età globalizzante, prevedere ed evitare la crisi e le conseguenze distruttivi, la riforma delle condizioni di vita dei salariati, Habermas cerca di ripensare le cause della necessità del cambiamento. Per capire meglio gli avvenimenti della trasformazione disegna quadro storico dell’età contemporanea; comunismo, corporativismo autoritario e riformismo socialdemocratico hanno fortemente influenzato non soltanto altre aree del mondo, ma soprattutto l’epicentro di questo processo – mondo occidentale.
Con l’indebolimento della sfera politica dello stato nel mondo globalizzante si sono emersi le reazioni su questo proposito (C. Offe) nelle società costituzionali democratiche: legittimismo (social-industrialista), neo-conservatorismo e la dissidenza dei critici dello sviluppo. Di carattere essi si differenziano tra di loro così ed allo stesso tempo hanno i punti comuni. Dopo la Seconda guerra mondiale erano molto forti le posizioni dei legittimisti, che cercarono di mantenere l’equilibrio tra lo sviluppo dello stato sociale e della modernizzazione dell’economia del mercato. Nonostante i tentativi di stabilizzare loro condizioni, Habermas chiama questo periodo come “l’Età d’oro” dello Stato sociale.
È stata diversa l’ondata del neo-conservatorismo, che rinforzava l’accento sullo sviluppo della società industriale, dando meno attenzione alla sfera sociale. Si intensifica l’evoluzione del corporativismo globalizzante. Ormai si sta creando l’aristocrazia economica di livello mondiale. Conseguentemente s’indebolisce la sfera dell’amministrazione pubblica e si arriva al punto molto interessante – lo stato diventa il partner delle grandi corporazioni e dei sindacati: il sistema keynesiana dello stato interventista si cambia. Così si costruiscono le basi per creare i sistemi transnazionali sia nella sfera economica, sia in quella politica. In questo caso Habermas formula la situazione mondiale secondo gli schemi del neo-conservatorismo:
“La struttura di relazioni tra le metropoli e le periferie sottosviluppate, che si è affermata sempre di più a livello internazionale sembra si stia riproducendo anche all’interno delle società capitalistiche avanzate” (J. Habermas – “La nuova oscurità”, pp. 39-40, Edizioni lavoro, Roma, 1998)
Non è chiaro, che cosa intende Habermas sotto dei critici dello sviluppo. Movimento “no global”? Oppure i sostenitori della globalizzazione, che hanno diversi punti di vista – anche le critiche riformatori. Per esempio Joseph Stiglitz.
Lo sviluppo tecnologico ha ridotto le dimensioni spazio-temporali. Questa tendenza nel mondo modernizzato suscita allargamento della sfera del Quarto settore. Infatti, secondo Habermas in questo periodo della grande transizione si cambia anche il carattere dell’utopia, dove il pensiero utopico e quello storico si riavvicinano di nuovo; se prima essa portava in sé la prospettiva di una società basata sul lavoro, ora in poi dovrà formare le prospettive della società comunicativa, dove si intravedono le basi del finanziamento della futura società civile. Secondo Habermas prevale il concetto dell’autonomizzazione tra e per i partecipanti nella vita activa – “mettere” i partecipanti nella condizione di realizzare se stessi, di loro iniziativa, in accordo coi loro bisogni e le loro opinioni (Ibidem, p. 54). Con questa formulazione è facile vedere la connessione tra Habermas degli anni 80 e Habermas degli anni 90. Però in questo saggio del filosofo tedesco soltanto si formula e non è ancora strutturalizzato lo schema della società civile decentralizzata, come si vedrà nelle opere future (Es: “La costellazione postnazionale”, 1998).
Konstantin Vekua
2007
(Col ringraziamento speciale per la correzione, alla Dott.essa Caterina Pisu)
ფილადელფიის ეკლესია და სიყვარულის სამი სახე
ფილადელფიის ეკლესიის უკეთ გაგებისათვის მნიშვნელოვანი და არსებითია ის სახისმეტყველური შინაარსი, რომელიც დევს ამ სიმბოლოში: ფილადელფია შედგება ორი სიტყვისაგან – ფილეო და დელფოს. დელფოს ბერძნულად ნიშნავდა ძმას. ფილეო კი ერთ-ერთი სახის სიყვარულია ძველბერძნული სამი ტიპის სიყვარულს შორის: ეროს, ფილეო და აგაპე.
პირველი (ეროს) ცალმხრივია, უფრო საკუთარი თავიდან გამომდინარეობს, სადაც საკუთარი შინაგანი სამყაროს აბსოლიტიზირება ხდება (სოლიფსიზმის მსგავსი რამ, ოღონდ გრძნობების დონეზე) და გამოხატავს პიროვნების მისწრაფებას სასურველი მიზნის, საგნის, თუ ადამიანისადმი. ითვალისწინებს სასურველის მხოლოდ აქეთ მიღებას. შეიძლება ითქვას, რომ დღევანდელობა ამ პრინციპზე დგას, სამწუხაროდ და იმ ზნეობრივი სწრაფვის მატერიალური გაუკუღმართებაა, რომელსაც ჯერ კიდევ სოკრატე-პლატონური გაგების ეროსთან ჩაეყარა საფუძველი. ამ უკანასკნელთა მსოფხლმედველობის მიხედვით, ეროსი არის კაცის მისწრაფება უფრო ამაღლებულის, სულიერი მშვენების, სიკეთისკენ მიმართულ გზაზე ამ მარადიულ საწყისთა საკუთარ თავში შეძლებისდაგვარად მოხვეჭისა და დატევის მიზნით (გავიხსენოთ რუსთველისეული “სჯობს სახელისა მოხვეჭა ყოველსა მოსახვეჭელსა“, რომელიც ჰომეროსისეული, ძველანტიკური წარმოშობის თეზაა. ღირსეული პიროვნებების საზოგადოებაში კი სახელს ვერ მოიხვეჭ, თუკი არ ელტვი ამაღლებასა და სიქველის, როგორც სულიერი საგანძურის, თავის თავში დაგროვებას).
ახალი აღთქმიდან მოყოლებული ხდება ძველანტიკური და ძველაღთქმისეული ეროსის დაძლევა და შემდეგ, უფრო მაღალ საფეხურზე გადასვლა. აქედან ფილეო და აგაპე.
ფილეო ორმხრივი, ჰოზირონტალური ხასიათისაა და კაცთა შორის გაზიარებულ სიყვარულს ნიშნავს. იგი მეგობრული და სულიერი და-ძმური ურთიერთობების ბალავარია. ამ განზომილების უმთავრესი პრინციპია “შეიყუარო მოყუასი შენი, ვითარცა თავი თჳსი” (მათე, 22, 29. მარკ. 12, 32. იოანე 15, 12) და “იყუარებოდით ურთიერთას” (იოანე 15,17). ასეთი სიყვარული მოყვასის სიყვარულის კონკრეტული და ამაღლებული პრაქსისია, რაც კაცთა ერთობას საზოგადოებად გარდაქმნის (მასის, ცხოველური ცნობიერებისა და მისწრაფებების მქონე არსებების ერთობისაგან განსხვავებით), ხოლო ერს კი – წმინდა სამების დასავანებელ ტაძრად, ბარძიმად, ეკლესიად. ღმერთი სწორედ, კაცთა ისეთი ერთობის მაკურთხებელია, სადაც ფილეოს წყობის ურთიერთობებია. ეკლესიური ერი კი საუკეთესო საზოგადოებრივ მოდელს წარმოადგენს.
სახარებაში ფილეოს უზენაესი სახეა ქრისტესა და ლაზარეს ძმური სიყვარული. იგივე ტიპის დამოკიდებულებას ვხვდებით მაცხოვარსა და მოციქულებს შორის.
აზიის შვიდი ეკლესია, მოზაიკა წმინდა მარკოზის ბაზილიკიდან, ვენეცია
ფილეოს სახის სიყვარულში უკვეა ჩასახული კიდევ უფრო მეტი სიმაღლის დამოკიდებულება-აგაპე. არსით იგი ეროსის საპირისპიროა, რადგან თავის მოყვასისთვის გაღებას ეფუძნება. ძველბერძნული ცნობიერებისათვის უცხო იყო ეს ცნება და ჯერ ელინურ, ხოლო შემდგომში ნეოპლატონურ და შუასაუკუნეობრივ სამყაროში ბიბლიური წიაღიდან შევიდა. აგაპე ფილეოს, მეგობრულ სიყვარულზე კიდევ უფრო სრულყოფილი და მომწიფებული სახეა; უფრო მეტია, ვიდრე ადამიანური სიყვარულის ნებისმიერი ფორმა და ამგვარად, ვერტიკალური ხასიათისაც შეიძლება იყოს.
თუკი სოკრატე-პლატონური გაგების ეროტიულ სიყვარულში ადამიანი მიესწრაფვის იმის შეძლებისდაგვარად მეტი დოზით მიღებას, რაც აკლია (უკეთეს შემთხვევაში მშვენიერებას, სიკეთეს, სინათლეს, სიყვარულსა და ასე შემდეგ), აგაპე პირიქით, აქეთ მოხვეჭა-მოღვაწებას კი არ ელტვის, არამედ იქით გასცემს სრულიად უსასყიდლოდ. თუკი ეროსი ადამიანის სწრაფვაა პირველსაწყისისაკენ, ყოვლისდამბადებელი ღმერთისაკენ, აგაპე თვითონ სულიწმინდიდან გამომავალი მადლია და უფლის კაცის მხარეს დგომას გამოხატავს, უფლის კაცისადმი უანგარო სიყვარულის არსობრივი გამოვლინებაა. სწორედ, ამ აგაპეობრივი სიყვარულის გამოხატულებაა კაცობრიობის ისტორიის ის უდიდესი სასწაული, რაც მამა ღმერთის მიერ მაცხოვრის ჩვენს შორის მოვლინება და განკაცება იყო. რუსთველისეული “რასაცა გასცემ შენია, რაც არა, დაკარგულია“-ც ამ სახარებისეულ სიბრძნეს ემყარება. სიყვარულის ეს სახე სიკეთეს არ სჩადის იმისათვის, რომ რაიმე მიიღოს საზღაურად. აგაპე პირველი ორი სახის სიყვარულს აღემატება და შესაბამისად, სიყვარულის ყველაზე სრულყოფილ ტიპს წარმოადგენს. ამიტომ, მასში თვით პირადი მტრის სიყვარულიც (ლუკა 6, 27) კი მთავარ ქრისტიანულ პრინციპს წარმოადგენს.
აგაპეობრივი სიყვარული არის ისეთი განზომილება, რომელიც რწმენის სამყაროს მიეკუთვნება და ფილოსოფიურ ცნობიერებაზე მაღლა დგას. ეს სარწმუნოებრივი და პოეტური წყობის სივრცეებია. ოდენ ამ ხარისხამდე მიღწეულ კაცს თუ შეუძლია იობივით განჭვრიტოს უფლის სიყვარულის კვალი მის თავს მოვლენილ განსაცდელსა და სიხარულში. აგაპეობრივი სიყვარულის ძალაა, რომ ბადებს წინასწარმეტყველებში იმ სულიერ პასუხისმგებლობას, უთხრან ადამის მოდგმას არა ის, რისი გაგებაც ამ უკანასკნელს უნდა და სიამოვნებს, არამედ ის, რაც აუცილებელია და მართებული კაცთა სულის სახსნელად.
ფილოსოფია და მისი პრინციპი
ფილოსოფია სიბრძნის სიყვარულია. რას ნიშნავს ეს? სიბრძნისკენ სვლას, მის შეძლებისდაგვარად განხორციელებას, კეთებას, განბრძნობას, რაც სხვა არაფერია, თუ არა სი-კეთ-ე. ფილოსოფიური პრაქსისი მუდმივი ხასიათისაა და სიცოცხლის ბოლო წამამდე გრძელდება. თეორიულადაც და პრაქტიკულადაც იგი ცხოვრების წესს წარმოადგენს.
რა არის ფილოსოფიის პრინციპი? – საკუთარი თავის შეცნობა. რისთვის? უპირველესად, ჩვენს შინაგან სამყაროში ღმერთის აღმოსაჩენად და მასში დასაბინავებლად. რას იწვევს ეს? – საკუთარი პიროვნების განუწყვეტელ გაუმჯობესებას, სრულყოფას, ზნეობრივ-სულიერ სიმეტრიულობასა და ამაღლებას. ამგვარად, ვეუფლებით რა ჩვენს შინაგან სამყაროს, ვთავისუფლდებით. თავის-უფლება უბრალოდ საკუთარი თავის მართვას კი არ გულისხმობს, არამედ ხელმწიფებას, რაიც კეთილი შედეგების მომტანი ძალაუფლებისა და მმართველობის ყველაზე ამაღლებული სახეა.
ვინ არიან ადამიანები, ვინც ზემოთქმულს აღწევენ და ახორციელებენ? – სულით პოეტები, რადგან ისინი სიკეთესა და მშვენიერებას შემოქმედებენ როგორც საკუთარ თავში, ასევე-გარესამყაროში. სიბრძნის სიყვარულის მეშვეობით პირველ რიგში, საკუთარი თავის უკეთეს მართვას ვახდენთ, რაც ადამიანთაშორის ურთიერთობების გაუმჯობესების წინაპირობაა. ასეთ საფუძველზე დამყარებული საზოგადოება ჭეშმარიტად უკეთესია, რადგან მოზომილია სურვილებში, უკეთ გაცნობიერებული ფასეულობებსა და ღირებულებებში, მიახლოებული სიცოცხლის უმთავრეს არსს, ამაღლებული და ღირსეული ცხოვრების წესით, აღმატებული მეგობრობისა და სიყვარულის ხარისხით.
ფილოსოფიური ცხოვრების წესი მოიცავს როგორც ეთიკურ, ადამიანის შინაგან, ასევე მორალურ, ადამიანთაშორის ურთიერთობის განზომილებას. ამად, იგი თანაბრად ეხება ინდივიდუალურ და საზოგადოებრივ სამყაროებს და ყველაზე მეტადაა პოლიტიკური ხასიათის.
P.S. ვისთვისაც ზემოთქმული აბსტრაქციაა, ან შორეულ ჰორიზონტს წარმოადგენს, სჯობს გამოიღვიძოს და პირველი ნაბიჯი გადადგას სრულყოფისკენ სავალ უკიდეგანო გზაზე.
პასუხად გიორგი მაისურაძეს
ბესარიონ გუგუშვილი: “ქართული მედიიდან ძალზე ხშირად მესმის და ვკითხულობ ამგვარ გამოთქმებს: “ზვიად გამსახურდიას ერთგულება”, მავანმა “უერთგულა ზვიად გამსახურდიას”, ან “უღალატა ზვიად გამსახურდიას” და მისთანებს… უფლება-მოვალეობათა ასეთი და ამგვარი მიწოდება ქართველი ხალხისათვის ანტიეროვნული ძალების ერთ-ერთი ბოროტი ხრიკია, რათა ათეულობით ათასი ადამიანის მშობლიური ერის უანგარო სამსახური და თავგანწირვა, ეროვნული და ლეგიტიმური ხელისუფლების მხარდაჭერა – “ზვიადის კერპის”, “მესიის”, ზვიადის პიროვნების კულტის სამსახურად წარმოაჩინონ”….
არადა, რომ ვაკვირდები, ზუსტად ამ უკანასკნელი ფრაზის სულისკვეთებითაა დაწერილი თქვენი ეს წერილიც, ბატონო გიორგი. როგორც პუტჩის შემოქმედნი და იდეოლოგები, თქვენც კონცენტრაციას ახდენთ აწგარდაცვლილ საქართველოს პირველ და დღემდე უკანასკნელ ლეგიტიმურ პრეზიდენტ ზვიად გამსახურდიაზე, რათა ეროვნულ-გამათავისუფლებელ მოძრაობაში ჩართულ უამრავი ხალხის (დიახ, ხალხის) როლი მიიჩრდილოს. თორემ ამგვარად ხომ გამოჩნდებოდა, რომ საქართველოში ეროვნული კლიმატი არა მხოლოდ ერთი ადამიანიდან გამომდინარეობს, არამედ ის, რომ ამას ფართო სახალხო ხასიათი ჰქონდა. მაშინ ისიც გამოჩნდება, რომ თ-უ-რ-მ-ე ეშმაკობა და ტყუილია ამ კაცისადმი დიქტატორობისა და ავტორიტარიზმის დაბრალება (მადლობა ღმერთს, რომ არსებობენ ამ ტყუილის დამადასტურებელი ფაქტები).
თუმცა, არის მეორე მომენტიც: გავცნობილვარ თქვენს სხვა ნაწერ-გამოსვლებსაც და ვხედავ, რომ მთლიანად ეროვნული მოძრაობისადმი ხართ ნეგატიურად განწყობილი და თქვენი დამოკიდებულება შეძლებისამებრ მთელი ეროვნული მოძრაობის დამცრობის ცდაა ზვიად გამსახურდიას გაკრიტიკების სახით. თქვენ ხშირად საუბრობთ ილია ჭავჭავაძეზე, მაგრამ უნდა გითხრათ, რომ თქვენ არ წერთ და არ გაგაჩნიათ ილიასებური სიყვარული ქართველი ერისადმი. ილიას უსაზღვროდ უყვარდა ქართველი ერი, როცა “ბედნიერ ერს” წერდა და ასეთი საშინელი ირონიაც მხოლოდ იმისთვის იყო, რომ ქართველ ერში დაგროვებული უარყოფითი თვისებები განეკურნა, გამოეფხიზლებინა ერი და ყურადღება მიემართა მოსაშორებელისა და გამოსასწორებელისაკენ. თქვენს ნააზრევში კი უფრო ნეგატიურ დამოკიდებულებას ვგრძნობ ეროვნული მოძრაობისადმი, რაც სხვა არაფერი იყო, თუ არა მთელი ქართველი ერის მისწრაფება, გაღვიძება, ცხოვრება. სად ერისადმი უსაზღვრო სიყვარული და სად უარყოფითი დამოკიდებულება? შედეგად, ისე გამოგდით, რომ საკრიტიკებელთან ერთად (მეც მიმაჩნია, რომ ბევრი პრობლემა დაგვიგროვდა საკუთარი ერის წიაღში და რომ ჯანსაღადაა მისადგომი მათდამიც) კარგსაც მიაფუჩეჩებთ ხოლმე. რა ვიცი, ყოველ შემთხვევაში პირადად ასეთი შეგრძნება გამაჩნია და თუ ვცდები, ღმერთმა მაპატიოს.
შემთხვევით არ დამისვამს თქვენთვის სიმბოლური კითხვა სათვალის შესახებაც, რადგან თქვენ სწორედ ამ “სათვალიდან” იყურებით და ამ “სათვალიდან” აფასებთ ქართველ ერს. ჩემი რჩევაა, მოიხსნათ იგი და უშუალოდ შეხედოთ რეალობას, თორემ მართლაც, “შავი სათვალეებიდან” გამოხედვამ ის იცის, რომ შავს შავად კი დაინახავს (და უფრო გაამუქებს კიდეც), მაგრამ თეთრსაც რომ აშავებს და გააშავებს, ამის მაგალითი თქვენი კიდევ ერთი პუბლიკაციაა. მაგ “სათვალეებიდან” თქვენ არ ხედავთ ქართველ ერს, არ გრძნობთ მის გულისგულს, ქართველი ერის ნამდვილ გასაჭირს მოწყვეტილი რეალობიდან ახდენთ შეფასებებს.
არ გეგონოთ, რომ განსხვავებული აზრი ჩემთვის მიუღებელია, და ამას პირდაპირ გეუბნებით. უბრალოდ, როცა აზრთა სახესხვაობა საკუთარი მშობელი ერისადმი ნიჰილისტური, მოუზომავი და არცთუ იშვიათ შემთხვევაში შეგნებული ნეგატიური დამოკიდებულებიდან იშვება, ამას გულგრილად ვერ ვუყურებ. ღრმად მწამს, საკუთარი ერის ჭეშმარიტი სიყვარული იმ სხვა და სხვა აზრსაც კეთილად, ნაყოფიერად კრავს ერთ მტკიცე და დადებითი შედეგების მომტან ნაყოფიერ მთლიანობად-აი, ამიტომ. ქართველი ერი იყოს ეს, რუსი, ფრანგი, თუ სხვა, საკითხის არსი არ იცვლება. საქართველო ღმერთს მაყვარებს და ღმერთი საქართველოს…. და ჩემის ღრმა რწმენით, საკუთარი ერის ჭეშმარიტად მოსიყვარულე სხვა ერსაც ღირსეულად ეპყრობა სიტყვაზეც, საქმეზეც და ფიქრშიც.
ხარების ბრწყინვალე დღესასწაულია დღეს და ჩემი თქვენდამი, როგორც ქართველი ერის წიაღში შობილისათვის კეთილგანწყობის გამოსახატავად გისურვებთ, თქვენი სულიც გახარებულიყოს ქართველ ერთან ერთად.
პასუხად წერილზე: გიორგი მაისურაძე – “ზვიად გამსახურდიას აპოთეოზი”
ზნეობა და სულიერება
ზნეობას არსებითი მნიშვნელობა აქვს კულტურებისა და ცივილიზაციების სიცოცხლისუნარიანობისათვის. კიდევ უფრო-სულიერებას. პირველიც და მეორეც მუდამჟამს განსაზღვრავდა, ახლაც განაპირობებს და მომავალშიც იქონიებს გადამწყვეტ მნიშვნელობას ხალხებისა და ერების კულტურული არსებობისა და გაქრობის პროცესში.
თუკი გადავხედავთ ფილოსოფიური აზრის განვითარების ისტორიას, დღემდე საკმარისად არიან სიბრძნის ის მოყვარულები, ვინც ადამიანთა ყოველდღიურ ცხოვრებაში აყენებენ ზნეობრიობის პრიმატს. ფილოსოფია თავიდანვე ნიშნავდა ცხოვრების წესს. ეს ახალ ეპოქაშია, რომ მას ოდენ თეორიული საქმიანობის სახე მიეცა, რაც საგულისხმო მომენტია. აი, რატომ: ქრისტემდელი პერიოდი შედგება ძველი აღთქმისა და ძველანტიკური ტრადიციებისაგან. პირველი ემყარებოდა სჯულს, კანონს, უფლის მიერ გადმოცემულ სამართალს, რაც ყოვლადძლიერს აცხადებდა სამართლიან ღმერთად, უზენაეს მართლსაჯულად; მეორე კი ჩამოყალიბდა ელინური და რომაული ტრადიციებისაგან, რომელთა უზენაეს მიღწევას ასევე ზნეობა და სამართლის მომენტი წარმოადგენდა. ვხედავთ, ორივეგან ძირეულია მორალი და კანონი, მაგრამ თუ ძველაღთქმისეულ შემთხვევაში ზნეობისა და სამართლის წყარო უპირობოდ მონოთეისტურია, ღმერთიდან მომდინარეობს, ძველანტიკურობის შემთხვევაში მართალია, კანონის წარმომავლობა ისევ და ისევ ზეცასთანაა დაკავშირებული და წარმართულობაზე, მრავალღმერთიანობაზე დაფუძნებული საკრალური პროცესის შედეგს წარმოადგენს (ius naturale), თუმცა და ამავე დროს, რაციონალიზებულია და დიდწილად შეიცავს ადამიანთა მიერ შემუშავებულ კანონთა წყებასაც (jus in civitate positum). თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, ძველანტიკური ზნეობისა და სამართლის ტრადიცია უფრო “საერო” ხასიათისაა.
აღსანიშნავია, რომ არსებობს ნიშანდობლივი სახესხვაობა ძველაღთქმისეულ და ძველანტიკურ ზნეობას შორის. თუკი ქრისტემდელი ბიბლიური ზნეობა უპირველესად და უპირატესად ღმერთთან კავშირითაა განსაზღვრული და ეკლესიური ერთიანობის წინაპირობას წარმოადგენს (შეიძლება ვთქვათ, ვერტიკალურია და უფრო ახლოს დგას სულიერებასთან), მეორე უფრო ადამიანებს შორის ურთიერთობას აყალიბებს და ქმნის საზოგადოებას (ჰორიზონტალურია და თავისი ხასიათით პოლიტიკური). ასევე, მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ ელინური ეთიკა და რომაული მორალი აზრობრივი სიახლოვის გამო ერთი შეხედვით და შეცდომით ხშირად სინონიმებად მიიჩნევიან და ორივე ითარგმნება როგორც ზნე, ჩვეულება, ქცევა, ძველბერძნული Ethos [1] და ლათინური Moralis განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ეთიკა ადამიანის შინაგან ბუნებას შეესაბამება, თეორიული ხასიათისაა და საკუთარი თავის შეცნობიდან გამომდინარეობს. მას სოკრატემ დაუდო საფუძველი, შემდეგ პლატონმა განავითარა და როგორც ელინურ წიაღში წარმოქმნილი მეცნიერება, არისტოტელემ ჩამოაყალიბა თავის „ნიკომაქეს ეთიკა“-სა და „რიტორიკა“-ში, თორემ როგორც ასეთი, პარალელურად აღმოსავლეთშიც არსებობდა ჯერ კიდევ პლატონის მასწავლებლის ცხოვრების პერიოდში (ვგულისხმობთ კუნ-ფუ-ძის შემთხვევას). ეთიკის ისტორიულმა განვითარებამ საბოლოოდ მორალის შესახებ მოძღვრების, მორალის ფილოსოფიის სახე მიიღო. რომაული ზნეობის წარმოშობის ისტორია კი ციცერონიდან იღებს სათავეს, რომელმაც თავისი ნაშრომში „ბედისწერის შესახებ“ ბერძნული Ethikos ლათინურად თარგმნა, როგორც მორალი. ეს უკანასკნელი ზნეობის გამოვლინების უფრო პრაქტიკული მახასიათებლის აღმნიშვნელია და ადამიანის საზოგადოებაში, ადამიანებს შორის მოქცევას ასახავს. ლათინური ტერმინი Moralis სათავეს იღებს Mos-იდან, რომელიც მხოლობით რიცხვში ნიშნავს ადათს, მრავლობით რიცხვში კი იქნება Mores, ანუ ადათები. სამართლის მკვლევართა აზრით ძველი წელთაღრიცხვის V საუკუნის ნახევარში რომში მიღებული თორმეტი ტაბულის კანონთა კრებული ელადიდან მიღებულ კანონმდებლობით ინოვაციასთან ერთად წარმოადგენდა ლათინებში მანამდე არსებული ადათური სამართლის რედაქტირებულ ნაზავს.
ამასთანავე, საჭიროა ხაზი გაესვას დიფერენციაციას ანტიკური სამყაროს შიგნით სამართლის განსხვავებული რაობის თაობაზე, რის აღმნიშვნელად სახეზე გვაქვს კანონის ელინური შესატყვისი Nomos და რომაული Lex. ის, რაც მათ აერთიანებს, ორთავეს კონვენციური ხასიათია, მაგრამ რაც ერთმანეთისაგან ასე აშორიშორებს, მათი მოქმედების არეალია.
ელინებისათვის კანონი დაკავშირებული იყო გარკვეული პოლიტიკური სივრცის შემოხაზვასთან, რომელიც გარესამყაროსათვის ჩაკეტილ რეალობას წარმოადგენდა, ხოლო შინაგანად მის თითოეულ თავისუფალ წარმომადგენელს უზარმაზარი პოლიტიკური უფლებებით მოსავდა. ბერძნული პოლისების მკვიდრთათვის საკუთარ ქალაქში მიღწეული მდგომარეობის დაკარგვა დიდ უბედურებას წარმოადგენდა, რადგან სხვა პოლისში უცხოელებად ჩაითვლებოდნენ და უიშვიათესი გამონაკლისის გარდა, იურიდიულად უკვე ვერ ისარგებლებდნენ მსგავსი პრივილეგიებით, რომელთა შორის უმთავრესი იყო კუთხური ხასიათის სამოქალაქო თავისუფლება. სამართალმდებელს თითქმის ყოველთვის უცხოეთიდან, ან სამეზობლოდან იწვევდნენ და ლეგენდარულობის ბურუსში ხვევდნენ. თუკი თანამედროვეობის ერთ-ერთი უდიდესი ქრისტიანი ანთროპოლოგის, ფრანგი რენე ჟირარის „მიმეტიკური თეორიის“ ჭრილში განვიხილავთ, ძველბერძენი კანონმდებლების მოღვაწეობა ამა თუ იმ საზოგადოების ძირეულ ცვლილებებსა და ახალი წესრიგის დამყარების ისტორიულ მომენტებს უკავშირდება, რასაც თავიანთი სიცოცხლე შესწირეს და შემდეგ მოსახლეობის მიერ იქნენ განდიდებულნი. ერთ პოლისში არსებული სამართლებრივი ამინდი მის წევრებს შორის რაციონალური შეთანხმების შედეგს წარმოადგენდა. არაა შემთხვევითი, რომ პოლისის გულისგული იყო აგორა, რომელიც ჰომეროსულ ტრადიციაზე აღმოცენდა. მასში ქალაქის თითოეული მოსახლის კონფლიქტურობა ერთმანეთში გამართული ინტენსიური განხილვების მეშვეობით მინიმუმამდე იყო დაყვანილი და საუკეთესო შვილთა თავშეყრა-მოქმედების ასპარეზად ითვლებოდა. ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ ელადის ქალაქებში ისე, როგორც არასდროს, ძალიან მაღალი იყო გენიოსთა თავმოყრის კოეფიციენტი. ის, რომ პოლისის შიგნით დეზინტეგრაციული პროცესები იხშობოდა, რომ ყველაფერი მიმართული იყო სინერგიული პოლიტიკური პარადიგმის პოვნისა და მისი განხორციელებისაკენ, რომ თუ საჭირო იქნებოდა, ძალა საგარეო პოლიტიკაში გამოეყენებინათ, უკვე ინდოევროპული ელადის სივრცის მასშტაბით პირველად გააზრებულ იქნა “ილიადა” და “ოდისეას” პოეტიკაში, სადაც ჰომეროსმა მიკენურ და ტროას ცივილიზაციებს შორის გიგანტური შეჯახება განიხილა, როგორც საერთო შეთანხმების ვერმიღწევის გამო ორივე მხარის ტრაგედია. აი, აქ გამოჩნდა ბერძნული Nomos-ის შინაგანი ბუნების შესაძლებლობებისა და შეზღუდულობის ზღვარი, რომელიც ვერ იქნა გადალახული ელინებისაგან. ზუსტად ეს მენტალური იზოლირება აღმოჩნდა ბერძნული ცივილიზაციის დაისის მიზეზი, რომლის ნაკლოვანების რაობა ინდივიდუალურ პლანში სოკრატეს პროცესმაც ცხადჰყო.
ელადური პოლისის შიგნით, რომელიც დაყოფილი იყო კერძო და საჯარო სფეროებად, ეს უკანასკნელი ითვლებოდა ამაო და ფუჭი ცხოვრების სიყვარულის, ფილოფსიქიის (Philopsychia) საპირისპირო განზომილებად, სადაც წარმოებდა თავისუფალ ბერძენთა ეთიკური აქტიურობა. ოჯახი წარმოადგენდა საზოგადოების საფუძველს; მიეკუთვნებოდა კერძო სფეროს, მაგრამ სწორედ მის ფარგლებს გარეთ მოღვაწეობა ითვლებოდა ჯანსაღი პოლიტიკური ცხოვრების საწინდარად. ქართული ფილოსოფიის სინამდვილეში ფილოფსიქიურ და ეთიკურად აქტიურ ცხოვრებას შორის მსგავსი განსხვავება მშვენივრადაა გადმოცემული ზურაბ კაკაბაძის ლექსში (კიდევ უფრო ადრე ქართულ მწერლობაში, გენიალური ვაჟა-ფშაველას “გველისმჭამელში”, სადაც მინდია დგება ცდუნების წინაშე, ოჯახის წუთისოფლურ საჭიროებებს ანაცვალოს საზოგადოებრივი):
“ოჯახის ალერსით თავს იგრძნობ მშვენივრად,
არცთუ შეგიძლია სხვა ფიქრით ღელავდე,
ეგ ცოლი შენია, ეგ ბავშვი შენია,
და ხარ კმაყოფილი ყელამდე.
არასდროს არა ხარ შენ გულდაწყვეტილი,
როცა გაქვს ცხოვრება მდორე და მშვიდი:
მსოფლიოს რუკაზე შენ ორი წერტილი
გაქვს მიგნებული: ცოლი და შვილი,
არცთუ შეგიძლია სხვა რასმე ხედავდე
და ხარ კმაყოფილი ყელამდე.
მკვდარი ხარ, მკვდარი ხარ, დავდგები თავდებად,
მკვდარი ხარ და ცოცხლებს ამაოდ ედრები;
სიცოცხლე იწყება იქ, სადაც თავდება
მაგ შენი პატარა ოჯახის კედლები”.
ქრისტემ მოახდინა კაცობრიობის ზნეობისა და სამართლის მომდევნო, კიდევ უფრო მაღალ საფეხურზე აყვანა, როდესაც დედამიწაზე ცხოვრებით განახორციელა მათი სიყვარულით გასულიერება. ამით ძველაღთქმისეული ღმერთი, რომელიც ადამის დაცემიდან ქრისტეს მოსვლამდე წარმოადგენდა სამართლიანს და ვინც შეიძლებოდა ყოფილიყო მკაცრიც და დამსჯელიც, ამასთანავე გამოვლინდა მოსიყვარულე ღმერთად და გაცხადდა მისი ძველაღთქმაშივე მინიშნებული საიდუმლო სახელი: წმინდა სამება (სულიწმინდა ღმერთია სიყვარულის ასპექტში). ღმერთის სიყვარულის გასაოცარი აქტი იყო ის, რომ მან თავისი ძე მოუვლინა კაცობრიობას ამ უკანასკნელის ცოდვათა გამოსასყიდლად და უფალში დაბრუნების გზის მისაცემად. მაშასადამე, ახალი აღთქმის უმთავრეს კანონად და ადამიანთაშორის ურთიერთობების საფუძლად იქცა თვითონ სიყვარული.
რატომ არ მოხდა ამ უდიდესი სულიერი განახლების, ქრისტიანული პრინციპების გამარჯვება დასავლეთში? რატომაა, რომ დასავლური სამყარო დღემდე ვერა და ვერ ცდება სამართლიანობაზე, თავისუფლებაზე დისკურსისა და ამ დებატების აქტუალურობის ზღვარს, რომელმა ტრადიციამაც XX საუკუნის მეორე ნახევრის პოლიტიკურ ფილოსოფიას მნიშვნელოვანი წარმომადგენლები მისცა (თუკი ბერდიაევის თავისუფლების ფილოსოფია სულიერ განზომილებაში ვითარდება, ჰანნა არენდტთან მას უფრორე ზნეობრივ-პოლიტიკური მიმართულება აქვს)?
იკვეთება ორი მიზეზი:
პირველი – დასავლეთი არის ძველანტიკური ტრადიციის უშუალო მემკვიდრე და გამგრძელებელი ისე, რომ შინაგანად დღემდე რჩება წარმართი. დასავლეთის გაქრისტიანება მხოლოდ გარეგნული აქტი იყო და ასეთად რჩება აქამომდე, რადგან იგი უფრო ფილოსოფიურია, ვიდრე ქრისტეს მოძღვრების განმხორციელებელი. აქედან დასავლური სეკულარიზმის ინტენსიურობა. ფილოსოფიას მეტს ვერც მოვთხოვთ, რადგან მისი ზღვარი სწორედ ზნეობრიობაზე გადის; აქ იწურება ფილოსოფიის შესაძლებლობები, რაც ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს იგი წინააღმდეგობაში მოდის ქრისტიანობასთან. პირიქით, უდიდეს ქრისტიან წმინდა მამებს ბრწყინვალე ფილოსოფიური განათლება ჰქონდათ და მშვენივრად იყენებდნენ მას თავიანთ მოღვაწეობაში. მათ ფილოსოფია გააქრისტიანეს და იგივე განახორციელეს, რაც ქრისტემ-ძველაღთქმისეულ ტრადიციასთან მიმართებით. აქვე ვუსვამთ ხაზს იმას, რომ ქრისტიანობა უპირველეს ყოვლისა ქრისტიანული სიყვარულის პრინციპების განხორციელებაა, ცხოვრების წესია, პრაქსისია და არა ინსტიტუციურ-ადმინისტრაციული და ადათური რელიგიურობა. ეს უკანასკნელი მახასიათებელი ადამიანთაშორის ურთიერთობების ტექნიკური და გარეგნული მხარეა. იგი უფრო დასავლეთისათვისაა ნიშანდობლივი და შემდეგში ევროპის სასულიერო ორდენების აგებულების მსგავსი პოლიტიკურ პარტიების სეკულარიზირებული პროტოტიპია, რაც ამავე დროს, ძალაუფლებისა და მართვის ეფექტურ საშუალებასაც წარმოადგენს. სულიერი განათლების გარეშე რომ ძალასა და მძლავრ კომანდურ სისტემებს ტოტალიტარიზმამდე მივყავართ, ამის ტრაგიკული მაგალითი თვითონ XX საუკუნის ისტორიული პერიპეტიებია.
მეორე: ის, რომ ქრისტემდელი ცალკერძი ზნეობა და სამართალი სიყვარულისმიერი გულისხედვის გარეშე არ არის საკმარისი, ელინებში ჯერ სოკრატეს სიკვდილმა და შემდეგ, იერუსალიმში მაცხოვრის ჯვარცმის ეპიზოდებმაც ნათლად დაამტკიცეს. დასავლეთში ანტიკური და ძველაღთქმისეული მორალი დადგა გზასაყართან აერჩია ქრისტეს, ან ბარაბას გზა; ეს დილემა დასავლურ სამყაროს დღემდე წითელ ზოლად გასდევს. სულიერი დაღმასვლით მავალმა კაცობრიობამ ევროპაში შუა საუკუნეების კრახის შემდეგ და განსაკუთრებით ახალი ეპოქის დადგომასთან ერთად კიდევ უფრო წინ წაიწია საავაზაკო გზაზე სიარულში, რისი შედეგიც იყო ერთის მხრივ, ჯუნგლების მტაცებლურ კანონებზე დამყარებული კაპიტალიზმი და მეორეს მხრივ, თავისუფალ პიროვნებათა ცნობიერების (ქართული ეთიკური გაგების კაცი. არ აგვერიოს პიროვნების კულტში) ჩამხშობი სოციალიზმი. პირველი შემთხვევა, როდესაც პოლიტიკურ დონეზე მოხდა ამ კრიზისისადმი შეწინააღმდეგება, იყო შარლ დე გოლის მაგალითი, რომლის მოღვაწეობაც სწორედ მესამე გზის ძიებას წარმოადგენდა (სოციალიზმი და ლიბერალიზმი, როგორც ქრისტიანობის დამახინჯება და მისი სეკულარიზებული ვარიაციები).
(დასასრული იქნება)
ბიზანტია – მესამე რომი – გელათისა და იყალთოს აკადემიის სულიერი იდეალები – საქართველოს სულიერი მისია – ზვიად გამსახურდიას “დილემა კაცობრიობის წინაშე”
[1]Ethics.The explicit, philosophical reflection on moral beliefs and practices. The difference between ethics and morality is similar to the difference between musicology and music. Ethics is a conscious stepping back and reflecting on morality, just as musicology is a conscious reflection on music.
ჟან-პიერ დჲუპუის პასუხი კონსტანტინე ვეკუას
ჟან-პიერ დჲუპუი (Jean-Pierre Dupuy) – ცნობილი თანამედროვე ფრანგი მეცნიერების ფილოსოფოსი და ეპისტემოლოგი, საფრანგეთის ტექნოლოგიების აკადემიის წევრია. ასწავლის კალიფორნიის სტენფორდის უნივერსიტეტში. კითხულობს ლექციებს სოციალურ და პოლიტიკურ ფილოსოფიაში. წარმოადგენს ეთიკური, პოლიტიკური და მეცნიერული კოლეგიუმის ასოციაციის ერთ-ერთ დამფუძნებელს. გამოცემული აქვს არაერთი წიგნი.
2010 წლის 18 სექტემბერს იტალიის ქალაქ მოდენაში ჩატარებულ ფილოსოფიის ფესტივალზე ჟან-პიერ დჲუპუიმ წაიკითხა ლექცია “კატასტროფები და მორალური წარმატება”. ერთმანეთისაგან გამოკვეთა ეკოლოგიური, ფინანსური და მორალური კატასტროფები და მათი მოგვარების საკითხში უდიდესი მნიშვნელობა ზნეობას მიანიჭა. ზნეობრივი კატასტროფის მაგალითები XX საუკუნემ კაცობრიობას უხვად დაგვიგროვა. ლექციაში ხსენებული იყო აიხმანის ადვოკატის მიერ წარმოთქმული გებელსური ფრაზა, რომლის მიხედვითაც თუკი გამართლდებოდა ნაცისტი კრიმინალი, მაშინ მისი ბრალმდებელი ებრაელები ჯოჯოხეთში აღმოჩნდებოდნენ და რომ ამ შემთხვევაში, აიხმანის მსგავსი პიროვნებები ისტორიის უდიდეს პოლიტიკურ მოღვაწეებად იქნებოდნენ შერაცხულნი. დაახლოებით ანალოგიურ შემთხვევას ჰქონდა ადგილი, როდესაც ჰიროსიმასა და ნაგასაკის ატომური დაბომბვის შემდეგ ამერიკის შეერთებული შტატების სამხედრო მაღალჩინოსან კურტის ლემეისაგან (Curtis LeMay) აღინიშნებოდა, რომ ომის წაგების შემთხვევაში დამნაშავედ იქნებოდა აღიარებული. თუმცა, მეორე მსოფლიო ომიდან ამერიკა გამოვიდა რა გამარჯვებული, დიდება სწორედ მის მოღვაწეებს ხვდათ წილად.
აქ წარმოდგენილი ვიდეო წარმოადგენს პასუხს კონსტანტინე ვეკუას მიერ დასმულ კითხვაზე, რომ 1991-1993 წლებში საქართველოში განხორციელდა სამხედრო-კრიმინალური, ანტიკონსტიტუციური და სისხლიანი გადატრიალება, რომლის ინიციატორებიცა და თაური განმხორციელებლები შეერთებული შტატებისა და რუსეთის მაშინდელი ადმინისტრაცია იყვნენ. თუმცა, მიუხედავად მრავალი მცდელობისა, ამ გარეშე ძალების მიერ მართულმა პუტჩისტებმა დღემდე ვერ შესძლეს ხალხის თვალში დიდ სახელმწიფო მოღვაწეებად ყოფილიყვნენ აღიარებულნი, რაც ქართველი ერის ჯერ კიდევ ჯანსაღ ზნეობრივ პრინციპებზე მეტყველებს. იქვე დამატებულ იქნა, რომ თანამედროვეობის პოლიტიკურ ფილოსოფიაში ჰანნა არენდტის, ჯონ როულსის, ჰანს იონასის და სხვათა სახით გაჩნდნენ მძლავრი ეთიკური მიმართულების მოაზროვნეები. მაშინ, როდესაც ძველანტიკური და ძველაღთქმისეული იდეალი ზნეობრიობამდე მომწიფდა, ხოლო დასავლური სამყაროს მორალური მსოფლმხედველობა ვერა და ვერ გასცდა ეთიკის ზღვარს (კანტი, ჰეგელი და XX საუკუნის პოლიტიკური ფილოსოფია). და ეს მაშინ, როდესაც ქრისტეს მოსვლის შემდეგ ზნეობრიობის თვალსაწიერი კიდევ უფრო წინ გადაიწია მორალზე სიყვარულისა და სულიერების უპირატესობით (არათუ მოყვასის, არამედ თვით მტრის სიყვარულის სიბრძნიდან გამომდინარე ცნობიერება). ამ პერსპექტივასთან დაკავშირებით ქართული რეალობიდან იქნა მოყვანილი საქართველოს ლეგიტიმური პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას ნააზრევის, “დილემა კაცობრიობის წინაშე“-ს მაგალითი. საინტერესო იყო ფრანგი ფილოსოფოსის აზრი, თუ რას ფიქრობდა ამის შესახებ.
ჟან-პიერ დჲუპუი გვპასუხობდა, რომ თავის ნააზრევში ასე ხშირად გამოყენებულ მორალური წარმატების კონცეფცია შემუშავებულ იქნა ზნეობაზე თანამედროვეობის ერთ-ერთი უდიდესი ინგლისელი ფილოსოფოსის, ბერნარდ უილიამსის (Bernard Williams) მიერ. ვიდეოში დჲუპუი აღნიშნავს, რომ ინგლისურ Luck და ფრანგულ chance სიტყვათა შინაარსი ლათინურ fortuna-სთან შედარებით ნაკლულნი არიან. ეს უკანასკნელი კი შუალედურია ბედისწერასა და შემთხვევას შორის. იქვე ამატებს, რომ ასევე ნაკლულია სიტყვა მორალის გამოყენებაც, რომ სულიერების მომენტი კიდევ უკეთესი დადგინებაა და რომ ეს აბსოლუტურად მართებული შენიშვნაა. თუმცა, ამავე დროს თვლის, რომ ეპისტემოლოგიურად არ განასხვავებს ერთმანეთისაგან მორალს, ეთიკასა და სულიერებას. ერთმანეთთან აახლოებს სულიერებასა და ცოდნას, რისი განმარტებისათვის მაგალითად მოჰყავს პრაქსისთან დაკავშირებით კეინესის რეპლიკა მარქსის მოწოდებისადმი: როდესაც შეიძლება არ ვიცოდეთ, მაგრამ ვცვლიდეთ მსოფლიოს. დჲუპუის აზრით კი პირიქით, საჭიროა გავაცნობიეროთ ასეთი ტრანსფორმაციის არსი. მისთვის სულიერება ინტელექტუალური მოვლენაა, მაგრამ არა ვიწრო ფილოსოფიური გააზრებით, რადგან არ მიაჩნია მართებულად, როდესაც ცოდნა მხოლოდ ფილოსოფოსების სფეროთი შემოფარგლება. იგი ყველას ეხება.
თემასთან დაკავშირებით ასევე შეგიძლიათ იხილოთ:
პასუხად ბ-ნ ირაკლი კაკაბაძეს Facebook-ზე
გამოხმაურება ბ-ნ ირაკლი კაკაბაძის “მრავალჟამიერი – პასუხი დღევანდელ ფაშიზმზე”
ვკითხულობდი ნააზრევს და ერთდროულად რამდენიმე ჩანაწერი გავაკეთე, რომელიც კომენტარებზე გადასვლის შემდეგ კიდევ უფრო აქტუალური გახდა. ნიშანდობლივი მეჩვენა და იმიტომ.
მრავალჟამიერის ტრადიციას, რომელსაც შემთხვევითი შინაგანი სიმწიფის ერი ვერ შექმნის, გამოხმაურებად ქართული სუფრის ეტიკეტის შინაარსსაც დავამატებდი. ამასწინათ ბატონი გიორგი მაისურაძის გამოსვლას ვუსმინე, სადაც არაერთ საგულისხმო გამონათქვამთან ერთად ბოლოში ქართული ლხინის XX საუკუნეში გამანკიერებულ მხარეზეც მიუთითებს.
თან, ჩანს, რომ ბატონი გიორგი მოიკოჭლებს ამ სინამდვილეში ძალიან ღრმააზროვანი და უძველესი ტრადიციის შინაარსის გაგებაში, რომელიც საქართველოში წითელი ნომენკლატურის წარმომადგენლების მიერ მხოლოდ გარეგნულად იქნა მიღებული და მახინჯი ფორმა მიიღო შედეგად. აქედან-თანამედროვე ქართული სუფრის უმსგავსო სახე. და ეს მაშინ, როცა იგი სწორედ, რომ ერთმანეთის პატივისცემის, ღირსების, ურთიერთგაბედნიერების, სხვა და სხვა თვისებათა და აზრთა ურთიერთშეხამების, მოსიყვარულების, გალამაზების, ერთმანეთის ყოფიერების შინაარსის გამშვენიერების ზეიმია და სადაც სამზადისის, დროსტარების, ცეკვის, მღერის, შაირობის, მოქცევის, თავდაჭერის პროცესი ზეაღმტაცი და ადამიანის გამაკეთილშობილებელი დიდებული რამაა. თავისი არსით ესაა პიროვნებათა შეხვედრის ერთ-ერთი უდახვეწილესი ფორმა და ალაგი. ტყუილად არ მიიჩნევდა პლატონი თავის უკანასკნელ ნაშრომში, “კანონები” სუფრას, ლხინს ადამიანისა და საზოგადოების გაუმჯობესების, გაკეთილშობილების, აღზრდის, Paidea-ს ერთ-ერთ უმთავრეს ელემენტად.
ქართული სუფრის პოლიფონიური შინა-არსი (არ შეგვეშალოს ღვინის სმისადმი თანამედროვე სპორტულ ინტერესში. ქართულ ლხინსა და ღრეობას შორის უდიდესი სხვაობაა და ვინც ეს არ იცის, არ ჰქონია ამ სხვაობის დამამტკიცებელ ზეიმზე მოხვედრის ბედნიერება) ისევე, როგორც მრავალჟამიერისა, კიდევ უფრო გენიალური სიღრმითა და ფსიქოლოგიზმით აქვს ნაგრძნობი და გადმოცემული გრიგოლ რობაქიძეს თავის ესეში “რა უნდა აგონდებოდეს ქართველს”:
“ქართულ ვარიანტს პრომეთესი უპირისპირდება ქართული ნადიმი. თუ პირველი მაჩვენებელია ქართული საფრთხესი, მეორე გვევლინება, როგორც ცდა ამ საფრხთის აცდენისა. ქართულ ნადიმზე, რომელსაც ბადალს ვერსად მოუნახავ, ყოველი მოლხინე რომელიმე მხრით “პირველია”: ერთი როგორც მომღერალი, მეორე როგორც მროკავი, მესამე როგორც მორკინალი, მეოთხე როგორც მჭერმეტყველი, მეხუთე როგორც მოშაირე, მეექვსე როგორც მასწავლებელი, მეშვიდე როგორც უზადოდ ნაკვთიერი და ლამაზი: და ასე ბოლომდე სუფრის ირგვლივ. ჰყავს რომელიმე მათგანს აქ მოქიშპე, მაშინ მისი “პირველობა” იმ ნიშნით გამოჰყავთ, რომლითაც იგი მოქიშპესაგან გამოირჩევა. თუ ვინმე არც მომღერალია, არც მროკავი, არც მორკინალი, არც მჭერმეტყველი, არც მოშაირე ,არც მასწავლებელი, არც უზადოდ ნაკვთიერი და ლამაზი – მესიტყვე რაღაცას მაინც გამონახავს მასში, “თავმოსაწონს”, რაიცა მისებურ სხვას არ ახასიათებს: ან ერთგულებას, ან გაბედულებას, ან სიმამაცეს, ან კიდევ სხვა რამეს. ქართული ნადიმი, ამრიგად, “ქეიფი” კი არა უბრალო, ანუ “დროსტარება”: იგი კულტია ნამდვილი, საცა შეხვედრა კრებულში პოლიფონიურ იმართება. ამ “პოლიფონიურობით” იცდენს ქართველი თავისს საფრთხეს: განკერძოებას, განაპირებას, განთიშვას, განდგომას. საკვირველი არაა, თუ რატომ აფასებენ ქართველნი ასე დიდად ნადიმის ხელმძღვანელს: თამადას. “პოლიფონის” გამყვანელი იგია და როგორც ასეთი, ნამდვილი ხელოვანი, ხელოვანი ყოფის მოგვარებისა. გამჭრიახი გონი, ცოდნა პსიხოლოგიური ნიუანსებისა ხასიათთა, მოზომვა “სმურის”, სიდინჯე, შემარიგებელი ტონი შეხლა-შემოხლისას, ტაქტი, ეს უწინარეს ყოვლისა – აი დამახასიათებელნი თვისებანი ნამდვილი თამადისა.
ეს: სუფრაზე. სახალხო ასპარაზზე? აქაც მმართველი იგივე “თამადაა”, ხოლო იმ განსხვავებით, რომ მას მცირე ჯგუფთან მოლხინეთა კი არა აქვს საქმე, არამედ მთელს ერთან, რომლის ბედი მისი კიდე – სიგანით მან უნდა წარმართოს. ადვილი წარმოსადგენია, თუ რამდენი სიძნელის გადალახვა მოუხდება მას. სძლევს ქართველი თავისს არსში პრომეთეულ საფრთხეს, იგი ამით მართებულად განფენს თავისს “თავმოსაწონ” ნიჭს, ბუნებისაგან ბოძებულს. მეორე მხრით, იგი ამითვე გაუადვილებს მმართველს “საქმეს” ერის ბედის წარმართვაში. საფრთხე იგი, ცხადია თავისთავად, კიდევ უფრო მძაფრად უნდა ჰქონდეს ძლეული თვითონ ხელისუფალს, რათა მისი “ხელი”, მმართველი, “მწიფედ” იქცეს”.
აპრილი, 1952
გრიგოლ რობაქიძე
ჟენევა
წყარო: კარლო ინასარიძის გამოცემა: გრიგოლ რობაქიძე. კრებული, მიუნხენი 1984 გვერდები 1-4.
ესე იგი, მიუხედავად კრიზისული პერიოდებისა, თავისი არსებობის მანძილზე ქართველი ერი იმყოფებოდა იმ სულიერ სიმაღლისა და შეგნების მდგომარეობაში, რომ შექმნა მსგავსი ცნობიერების მატარებელი მშვენიერი ტრადიციები. ასეთი ჯანსაღი მექანიზმების ყოველდღიურ ნორმად, წესად დანერგვა რომ არა, ჩვენნაირი მცირერიცხოვანი ერი აქამდე ვერ მოვაღწევდით. ეს იმასაც ნიშნავს, რომ საკუთარი ერისადმი ნიჰილისტურ-უარყოფითი დამოკიდებულების (ისევე, როგორც გადაჭარბებულ-გაზვიადებული მიმართების) მაგივრად არა მარტო უნდა დავაფასოთ ჩვენეული კარგი და ჯანსაღად მივუდგეთ მას, არამედ წინ უნდა წამოვწიოთ კიდეც, რათა ჯანსაღ საფუძვლისავე სასიკეთო საქმეებად გარდაქმნა და განხორციელება მოხდეს ყოველდღიურ პრაქტიკაში.
ბახის ფუგაც იგივე შინაარსის პოლიფონიურობითაა შექმნილი; ბუნებაშიც იგივე პოლიფონიური ჭეშმარიტება სუფევს, სამყარო ამ მრავალხმიანობით სუნთქავს. მაგალითისათვის საკმარისია თვითონ სინათლის რაობაც, რომელსაც არაერთი გამოჩენილი ადამიანი ეძიებოდა (ნიუტონის, ლაიბნიცის, გოეთესა და სხვათა ოპტიკური კვლევები). სინათლის თეთრი ხომ სხვა და სხვა ფერის ურთიერთშეხამებული ქრომატიული პოლიფონიაა? საზოგადოებრივ ურთიერთობებში “გადათარგმნილი” და გამოყენებული ეს ჭეშმარიტება კი სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანებში სინათლის ზეიმი.
ასევე, დავამატებდი შენიშვნას დიალექტიკასთან დაკავშირებით: ტოტალიტარულ და ჩვენს შემთხვევაში, საბჭოთა იმპერიისა და მის ნეოკომუნისტურ რეალობებში დიალექტიკის ძველანტიკური და ჰეგელიანური გააზრება რომ ყოფილიყო, რა გვიჭირდა მაშინ? ტოტალისტურ სისტემებში დიალექტიკად საღდებოდა ის, რაც სინამდვილეში განსხვავებულ აზრზე ძალადობა და ცალმხრივი ტირანია იყო. დიალექტიკა კი პირიქით, ზუსტად რომ ერთ დიდ პოლიფონიურობას ნიშნავს, რადგან მის წიაღში განსხვავებულობები ერთმანეთს შეგნებულად, შინაგანი სიმწიფით, ურთიერთპატივისცემით “ესაუბრებიან”, საერთო შეხების წერტილებს პოულობენ, ერთმანეთს ეხამებიან და ჰარმონიულ ერთიანობად ყალიბდებიან ისე, რომ არათუ არ ჰკარგავენ საკუთარ იდენტურობას, არამედ ამ მრავალხმიანობაში ხვეწენ და ავითარებენ კიდეც მას. აქედან, დიალექტიკის მრავალფეროვნების მომცველი პოლიფონიური ერთობა. უფლის მიერ შექმნილი სამყარო დიალექტიკურია და ამ უკანასკნელის მამოძრავებელ-ჩამომყალიბებელი ძალა არის სიყვარული, სიცოცხლე, სიმართლე, სიკეთე და არა ბოროტება, ძალადობა, სიცრუე, კვდომა.
პუბლიკაციის კითხვისას გამიჩნდა ასეთი აზრი და კომენტარებზე გადასვლილას “ულრიკე”-საც დაუსვამს საკითხი კონსტიტუციური კანონის უზენაესობის შესახებ. ანუ პოლიფონია, მრავალხმიანობა საზოგადოებრივი ურთიერთობების საფუძველი კი არ უნდა იყოს, არამედ მათი განხორციელების ფორმა.
აი, რატომ: ვთქვათ, მრავალხმიანობის პრინციპით საზოგადოებაში დავუშვი დესტრუქციული ელემენტებიც, რომელნიც რა თქმა უნდა, რადიკალულურად განსხვავებული აზრისა და მოქმედების მატარებლები არიან და რეალურად საზოგადოების არსებობისათვის საფრთხეს წარმოადგენენ (გასაგებია, აქ საკამათო არაა ის, რომ ხელოვნურად და უსამართლოდ მტრადგამოცხადებულ ადამიანებთან მათი შედარება არ შეიძლება). მაშინ, საბოლოოდ აქ სხვა გამოსავალი არ რჩება, თუ არა კონსტიტუციური წესრიგის ამოქმედება. თუმცა, საზოგადოება, თითოეული ადამიანი საკუთარ თავს რომ სრულყოფდეს, სიკეთისა და ბოროტების გარჩევის უნარით შინაგანად იყოს ორიენტირებული ზნეობაზე, მაშინ ადამიანთაშორის ურთიერთობებიც ჯანმრთელნი იქნებოდნენ და საზოგადოებაც თავისუფალი იქნებოდა კონსტიტუციური რეპრესიისაგან, რამეთუ ადამიანებს შინაგანად ექნებოდათ დამარცხებული თავიანთი ქვენა გრძნობები. პიროვნული თავის-უფლება ერის ჯანსაღი თავის-უფლების საწინდარია. რა თქმა უნდა, ეს უტოპიაა, მაგრამ ისიც ცნობილია, რომ თანამედროვე უტოპიები რეალურად განხორციელების შესაძლებლობასაც ითვალისწინებენ.
ესე იგი, კონსტიტუციური წესრიგი არ არის საკმარისი და არც საბოლოო გამოსავალს წარმოადგენს (ეს უფრო ქაოსის მეტ-ნაკლები ეფექტურობითა და გარკვეული დროის მანძილზე მომწესრიგებელი მექანიზმია), რადგან ასეთი კანონი მაინც გარეგნულია და გარეგნულად აგვარებს, აჩერებს შესაძლებელ, თუ უკვე მომხდარ უწესრიგობას. მასზე უფრო ღრმა გამოსავალი არის სწორედ შინაგანი კანონი, რომელიც ადამიანის სულიერი და ზნეობრივი სრულყოფის ბარომეტრია. კანტის “მორალის მეტაფიზიკის საფუძვლებში” ამას კატეგორიული იმპერატივი ეწოდება. აი, ამ ძირეული საწყისიდან გამომდინარე მესმის პოლიფონიური, მრავალხმიანი ჰარმონიის განხორციელება ადამიანთა და ერთაშორის ურთიერთობებში.
და ბოლოს: არის კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც ხშირად მუსირებს და ყურადღების გამახვილებას მოითხოვს. ეს იდენტობის მომენტია. ვფიქრობ, არაა მართებული, როდესაც ქართულ იდენტობას ეწინააღმდეგებიან. საბრძოლი ის დაუშვებელი, უმსგავსო და მახინჯი თვისებებია, რომელთა ქართველობისათვის მიწერას და ამით ქართველობის შერყვნას ცდილობენ ვაიქართველები (მსგავსნი, ნებისმიერი ერის წიაღშიც რომ იყვნენ, იგივენაირად მოიქცევიან). საჭიროა იდენტურობისადმი ჯანსაღი და ობიექტური მიმართება, არა ნიჰილიზმი და სკეპტიციზმი. ქართველობის მოზომილი და ჯანსაღი აღქმა საამაყოა, რაც ჩემში სხვა ერების მიმართ ღირსეული დამოკიდებულების გამომუშავების საფუძველს წარმოადგენს. ქართველობა არა მარტო საბედნიეროა, არამედ საპასუხისმგებლოცაა. ეროვნული იდენტობით უპასუხისმგებლო სიხარული ამპარტავნებაში გადადის და ფაშიზმად იქცევა ისევე, როგორც მისით გაუხარელი პასუხისმგებლობით შემოფარგვლა იწვევს ერის შემადგენელ პიროვნებათა დამამძიმებელ დეგრადაციას.
ბატონო ირაკლი, მესმის, რომ სამართლიანად ეწინააღმდეგებით ეროვნული იდენტურობით მანიპულირებისა და ხალხის უგზო-უკვლო დამღუპველობით აზვირთებას. სავსებით გეთანხმებით ამ მიმართებაში. თუმცა, დამაფიქრა იმ მომენტმა, როდესაც თბილისში, საპრეზიდენტო რეზიდენციის წინაშე ჩატარებული აქციისას სრულიად მართებულ განაცხადებთან ერთად ამბობდით, რომ ხართ მსოფლიო მოქალაქე, მაგრამ იქვე არ ახსენეთ, რომ ხართ ქართველიც.
ვაჟა-ფშაველას შემდეგ ხომ ცნობილია, რომ ეროვნულობა და კოსმოპოლიტიზმი არათუ არ ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს, არამედ ერთურთსაც ავსებენ, ამტკიცებენ? ასე რომ, პრობლემას ეროვნულ იდენტურობაში კი არა, მის არაადამიანურ დამახინჯებაში ვხედავ. თუკი ეს საფუძველი გამართული იქნება, სტანდარტიც სანიმუშო გამოვა. შედეგად, რამდენს და როგორ მიიღებენ აქედან, ეს უკვე თითოეულის შეგნებისა და მოთხოვნილების საკითხია.
მწამს, ვგრძნობ და ვფიქრობ კიდეც, რომ ჰუმანურ მრავალჟამიერში ადამიანებისა და ერების მეობა კიდევ უფრო დადებითად ვითარდება, იზრდება, რადგანაც შინაგან თავის-უფლებასა და სრულყოფას ემყარება. ეს კი ისევ და ისევ სხვა არაფერია, თუ არა პიროვნების შინაგანი გა-ნათლ-ება (გინდა სარწმუნოებრივი, გინდა ეგზისტენციალური, გინდა ინტელექტუალური გააზრებით). სხვაგვარად საქმე ოდენ სიცრუესთან გვექნება და შედეგად მხოლოდ ძალადობას მივიღებთ.
პოლიტიკური ფილოსოფია 